Położenie i budowa geologiczna
Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie jest najdłuższą z jaskiń sudeckich i jedną z najdłuższych i najgłębszych w Polsce. Jaskinia jest rozwinięta horyzontalnie na trzech poziomach. Znana długość sal i korytarzy wynosi ponad 5 km, natomiast głębokość to ponad 100 m. Poziom górny zachowany jest szczątkowo. Poziomem środkowym biegnie udostępniona dla turystów niezwykle atrakcyjna trasa turystyczna z niepowtarzalną i dobrze zachowaną szatą naciekową jaskini oraz dużą ilością kości zwierząt epoki lodowcowej. Partie dolne są niedostępne dla turystów. Powstanie Jaskini Niedźwiedziej wiąże się ściśle z występowaniem skał węglanowych. Marmury wchodzące w skład budowy geologicznej Masywu Śnieżnika są wieku prekambryjskiego (ok. 600 mln lat). Występują w postaci izolowanych ławic lub soczew pływających w masie niekrasowych skał krystalicznych budujących tę część Sudetów. Takie występowanie skał wapiennych nazywamy krasem sudeckim lub wyspowym. Skały te powstały w wyniku osadzania się szczątków ówczesnych organizmów zamieszkujących morza występujące na tych terenach. Warstwy te w kolejnych okresach były przykrywane innymi osadami i poddawane działaniu olbrzymich ciśnień i temperatur panujących we wnętrzu skorupy ziemskiej. W ten sposób wapienie przekształciły się w wapienie krystaliczne, czyli marmury. U stóp Jaskini Niedźwiedziej szumi potok Kleśnica. To właśnie wodom tego potoku zawdzięczamy w dużej mierze wyrzeźbienie Jaskini Niedźwiedziej. Wszystko zaczęło się ok. 28 mln lat temu, kiedy wody powierzchniowe zainicjowały tworzenie podziemnego systemu jaskiniowego, łącząc swoje siły przez system spękań i szczelin istniejących w skale. W ten sposób przez miliony lat tworzyły się korytarze, sale, kominy. Woda nie tylko niszczy górotwór, ale i potrafi pięknie tworzyć, czego efektem jest szata naciekowa jaskini z wielką różnorodnością form i barw. Podczas zlodowaceń powstawały w jaskini namuliska bogate w szczątki żyjących wtedy zwierząt. Największe ilości szczątków należą do niedźwiedzia jaskiniowego (Ursus Spelaelus), stąd też jaskinia wzięła swoją nazwę. Znaleziono w niej również kości lwa jaskiniowego, hieny jaskiniowej, wilka, żubra, kuny, nietoperzy (kilka gatunków), bobra, sarny, dzika, lisa i wielu gryzoni. Pochodzenie tych szczątków bywa różne. Są to kości zwierząt zamieszkujących jaskinię, ofiary drapieżników, czy w końcu kości naniesione tu przez wodę.
Szata naciekowa Jaskini Niedźwiedziej
Jaskinia Niedźwiedzia jest wyjątkowa pod wieloma względami. Turystów zachwyca przede wszystkim różnorodna i dobrze zachowana szata naciekowa jaskini. Nagromadzony w wodzie węglan wapnia odkłada się w jaskini w postaci krystalicznej - kalcytu. Kalcyt cementuje podziemne zawaliska, pokrywa ściany jaskini polewami kalcytowymi. Z czasem jaskinia została przyozdobiona formami kalcytowymi o bardzo różnych kształtach i rozmiarach. Najbardziej znanymi naciekami są stalaktyty zwisające ze stropu wraz z cieniutkimi makaronami. Na spotkanie stalaktytom wychodzą często od dołu przysadziste stalagmity. Gdy stalagmit zetknie się ze stalaktytem, powstaje stalagnat, inaczej kolumna naciekowa. Krople wody płynące po nierównościach stropu jaskini tworzą imponujące draperie - zasłony kalcytowe. Oprócz wymienionych form naciekowych Jaskinia Niedźwiedzia może poszczycić się wyjątkowo bogatą szatą naciekową dna jaskini. Są to misy martwicowe wypełnione wodą, na ich dnie tworzą się jeżyki kalcytowe, kwiaty kalcytowe krystalizujące na powierzchni wody w misach, formy podobne do rafy koralowej, pól ryżowych czy kalafiorów. Na dnie jaskini dostrzec można również rzadko spotykane perły jaskiniowe - pizoidy. Woda w jaskini ciągle dokonuje dzieła tworzenia, choć dla człowieka są to zmiany niezauważalne. Przyrost kalcytu oceniamy na ok. 1 mm3 na 10 lat. Jedynym świadkiem tych procesów jest zakalcytowany szkielet nietoperza, z roku na rok coraz mniej widoczny pod warstwami kalcytu.
Makarony
Rurki naciekowe, inicjalna forma stalaktytu. Z kropli zwisających ze skały wytrąca się osad węglanu wapnia, który wraz z upływem czasu nabiera kształtu cienkich rurek. Woda sącząca się wewnątrz wąskim kanalikiem
powoduje wzdłużne narastanie nacieku.
Stalaktyty
Grawitacyjny naciek jaskiniowy mający zazwyczaj kształt wydłużonego odwróconego stożka (sopla), narastającego od stropu jaskini krasowej ku jej spągowi. Gdy spływ wody po powierzchni nacieku jest na tyle wolny, że zdąży ona całkowicie odparować przed dotarciem do jego czubka, tworzy się jego kulista forma, tak zwany stalaktyt kulisty (sferolityczny).
Stalagmity
Grawitacyjny naciek jaskiniowy, osiągający duże rozmiary. Może występować w postaci stożka, słupa, guza itp. Narasta od dna jaskini krasowej ku górze wskutek wytrącania się węglanu wapnia z wody kapiącej ze stropu jaskini lub innego nacieku.
Stalagnaty
Naciek jaskiniowy w formie kolumny, słupa, łączący strop jaskini krasowej z jej spągiem. Powstaje on w efekcie równoczesnego rozwoju stalaktytu idącego od stropu i stalagmitu na dnie jaskini, który tworzy się z wytrącania węglanu wapnia z wody kapiącej ze stalaktytu. Przy odpowiednio długim czasie rozrostu obu form leżących na jednej osi dochodzi do ich połączenia i powstania stalagnatu.
Nacieki grzybkowe
Drobne formy nacieków agrawitacyjnych, których kierunek wzrostu jest zawsze prostopadły do podłoża, bez względu na jego nachylenie. Ich długość rzadko przekracza 20 mm. Powstają z kalcytu wytrącającego się z wody, która podsiąka kapilarnie przez drobne szczelinki podłoża, lub z rozpryskujących się kropli. Często występują na powierzchni innych form naciekowych (polewach, stalaktytach i stalagmitach).
Heliktyty
Nacieki powstające w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wody podsiąkającej z podłoża. Te krystaliczne, zazwyczaj nieregularne, krzaczaste wyrostki rosnące w dowolnych kierunkach powstają zwykle na ścianach i stropach, a także na stalaktytach i polewach.
Polewy
Formy naciekowe w postaci grubych nawisów na ścianach i dnie, zbudowane z drobnokrystalicznego węglanu wapnia. W zależności od domieszek mogą przyjmować różne barwy.
Żebra i nacieki kaskadowe
Różnorodne formy nakładających się i fantazyjnie uformowanych polew.
Nacieki wełniste
Powstają z mleka wapiennego, ziemistej odmiany kalcytu o postaci gęstej wodnej zawiesiny mikrokrystalicznego osadu z różnymi domieszkami. Swoją fakturą przypominają wełnę.
Draperie i zasłony
Powstałe z mleka kalcytowego formy stalaktytowe w kształcie płaskich, cienkich płatów.
Pola ryżowe
Formy naciekowe powstające na dnie jaskini, o fakturze podobnej do pól ryżowych widzianych z lotu ptaka.
Misy martwicowe
Forma nacieku występującego w krasowych jaskiniach wapiennych. Tworzy się na dnie jaskini ze skrystalizowanego węglanu wapnia i ma kształt niecki bądź misy. Jest efektem trwającego setki lat cyklu odparowywania i wypełniania się niewielkich jeziorek jaskiniowych. Na ściankach misy martwicowej można zaobserwować koncentryczne kręgi, które są śladami zmian poziomu wody.
Pizoidy – perły jaskiniowe
Drobne wapienne kulki, o średnicy 1-2 cm, choć zdarzają się i większe okazy. Powstają w wyniku koncentrycznego wytrącania się kalcytu wokół ośrodka krystalizacji, którym może być ziarno piasku lub fragment kości, w warunkach swobodnej krystalizacji na dnie stojących i w zagłębieniach koryta wolno płynących wód jaskini. W wyschniętych zbiornikach spotyka się perły przyrośnięte do podłoża lub zlepione materiałem martwicowym.
Krystaliczne skupienia kalcytu
Skupienia ładnie wykształconych, często przejrzystych kryształów węglanu wapnia, tworzących na ścianach jaskiń zgrupowania w kształcie szczotek. Ich wielkość przekracza 10 cm. Mogą nie być zabarwione lub mieć barwę miodową o różnym stopniu intensywności. Powstają także w głębi lub na obrzeżach jeziorek jaskiniowych, w warunkach powolnej i swobodnej krystalizacji.
Kwiaty kalcytowe
Krystaliczne formy kalcytu powstające w misach martwicowych i jeziorkach. Do złudzenia przypominają rafy koralowe.